Ngành cá ngừ Việt Nam: Hưởng lợi từ EVFTA, vướng rào cản nguyên liệu

Theo Hiệp hội Chế biến và Xuất khẩu Thủy sản Việt Nam (VASEP), trong quý IV/2024, xuất khẩu cá ngừ đóng hộp sang EU chỉ đạt gần 17 triệu USD, tương đương cùng kỳ năm 2023. Điều này đánh dấu sự sụt giảm sau giai đoạn tăng trưởng mạnh trong nửa đầu năm. Cả năm 2024, kim ngạch xuất khẩu cá ngừ đóng hộp đạt khoảng 74 triệu USD, tăng nhẹ 4% so với năm trước, nhưng mức tăng này không phản ánh đúng tiềm năng của ngành.

Nguyên nhân chính khiến xuất khẩu chững lại là tình trạng thiếu hụt nguyên liệu có xuất xứ thuần túy – điều kiện bắt buộc để hưởng ưu đãi thuế quan theo EVFTA. Do đó, nhiều doanh nghiệp buộc phải nhập khẩu nguyên liệu, khiến giá thành sản phẩm tăng và mất lợi thế cạnh tranh trước các đối thủ như Thái Lan, Ecuador hay Philippines.

Khó khăn của ngành cá ngừ bắt đầu từ ngày 19/5/2024, khi Nghị định 37/2024/NĐ-CP có hiệu lực với quy định về kích thước tối thiểu khai thác đối với cá ngừ vằn. Các doanh nghiệp phản ánh rằng quy định này chưa phù hợp với thực tế sản xuất, khiến nhiều lô nguyên liệu bị “treo” tại các cảng cá do không thể xin giấy chứng nhận S/C (chứng nhận nguyên liệu) và C/C (chứng nhận xuất xứ).

Việc không có đủ giấy tờ hợp lệ khiến nhiều đơn hàng xuất khẩu bị đình trệ. Một số hợp đồng đã ký kết nhưng không thể thực hiện, dẫn đến việc khách hàng hủy đơn hoặc yêu cầu bồi thường. Trong khi đó, ngư dân cũng chịu ảnh hưởng nặng nề khi thương lái không dám thu mua nguyên liệu vì lo ngại vi phạm quy định, buộc nhiều tàu cá phải nằm bờ, ảnh hưởng nghiêm trọng đến sinh kế của người lao động.

Trước những khó khăn trên, xuất khẩu cá ngừ đóng hộp của Việt Nam sang EU vẫn ghi nhận mức tăng trưởng tốt trong 5 tháng đầu năm 2024. Nhờ nhu cầu thị trường ổn định và ưu đãi thuế quan từ EVFTA, cá ngừ Việt Nam có lợi thế cạnh tranh so với nhiều đối thủ.

Đức, Hà Lan, Ba Lan, Italy và Romania là 5 thị trường lớn nhất, chiếm 70% tổng kim ngạch xuất khẩu. Tuy nhiên, sự phụ thuộc quá lớn vào nguồn nguyên liệu nhập khẩu khiến sự tăng trưởng này không bền vững. Khi các quy định mới về khai thác được áp dụng, ngành cá ngừ Việt Nam nhanh chóng rơi vào thế khó, dẫn đến sự sụt giảm xuất khẩu từ giữa năm trở đi.

Hiện nay, dù hạn ngạch thuế quan ưu đãi dành cho cá ngừ đóng hộp đã được tái áp dụng vào năm 2025, nhưng nếu vấn đề nguyên liệu không được giải quyết, doanh nghiệp vẫn không thể tận dụng cơ hội này. Cộng đồng doanh nghiệp chế biến và xuất khẩu cá ngừ đang kỳ vọng Chính phủ sẽ xem xét điều chỉnh, sửa đổi Nghị định 37/2024/NĐ-CP để phù hợp hơn với thực tế sản xuất.

Nếu không có sự tháo gỡ kịp thời, xuất khẩu cá ngừ đóng hộp của Việt Nam có nguy cơ mất thị phần vào tay các đối thủ cạnh tranh, đồng thời ảnh hưởng đến hàng nghìn lao động trong chuỗi cung ứng. Đây là bài toán lớn cần sớm có lời giải để ngành cá ngừ Việt Nam tiếp tục phát triển bền vững tại thị trường EU.

Tuệ Lâm